İkili Değişkenler için Faktör Analizi

Sosyal ve davranışsal bilimlerde, araştırmacılar genellikle doğrudan gözlenemeyen teorik yapılarla ilgilenmektedir. Gizil değişkenler ya da faktörler olarak adlandırılan bu yapılar, doğrudan gözlenemediğinden direkt ölçülememektedir. Bu nedenle; söz konusu gizil değişkenler ya da faktörler, doğrudan gözlenebilen değişkenler aracılığıyla dolaylı olarak ölçülmektedir. Gizil değişkenleri ya da faktörleri temsil ettiği düşünülen bu değişkenler, gözlenen, manifest veya gösterge değişkenler olarak isimlendirilmektedir. Bu bilgilerden hareketle, gözlenen değişken kümesi ile onun ardında yatan gözlenemeyen yapılar arasındaki ilişkinin istatistiksel olarak incelenmesinin gerektiği ortaya çıkmaktadır. Örneğin; bir araştırmacı, tüketicilerin belirli bir ürüne/hizmete ilişkin algısını ve düşüncesini ölçmek istediğinde ya da bir firma sahibi, işletmesinin imajını ölçmek istediğinde aslında gözlenemeyen yapılarla ilgilenecektir. Bahsedildiği üzere, doğrudan gözlenemeyen yapıları temsil ettiği düşünülen gözlenen değişkenler kullanılarak dolaylı olarak ölçme işlemi gerçekleştirilecektir. Ardından ise araştırmacı, çok fazla gözlenen değerden oluşan bir veri kümesi yani çok değişkenli bir veri matrisi ile karşı karşıya kalacaktır. Bu aşamada araştırmacı, çok sayıda gözlenen değerden oluşan veri kümesinin ardındaki faktör yapısını bilmek isteyecektir. Bir diğer ifadeyle, büyük ve karmaşık veri kümesini basitleştirmek ve anlaşılabilir kılmayı amaçlayacaktır. Bu amaç doğrultusunda ise araştırmacının, yaklaşık yüzyıl önce geliştirilmiş ve hala en yaygın kullanılan istatistiksel yöntemlerden biri olan faktör analizini kullanması önerilmektedir.

Faktör analizi; çok sayıda gözlenen değişken arasındaki doğrusal ilişkilere dayanarak kavramsal olarak anlamlı ve nispeten daha az sayıda gizil değişken keşfetmeyi amaçlayan çok değişkenli istatistiksel yöntemdir. Faktör analizi yöntemi, Charles Spearman tarafından 20.yy’ın başında geliştirilmesine rağmen kategorik veriler için uygulanabilirliği hususunda tartışmalar geçmişten bu yana süregelmektedir. Özellikle gözlenen değişkenlerin genellikle ikili ya da az sayıda sıralı kategoriden oluştuğu sosyal ve davranış bilimlerinde araştırmacılar için bu husus daha fazla ilgi uyandırmıştır.

Faktör analizi yöntemi, gözlenen değişkenler arasındaki doğrusal ilişki katsayılarına dayanmakta olup tarihsel gelişimi incelendiğinde; sıklıkla gözlenen sürekli değişkenler için kullanıldığı görülmektedir. Bilindiği üzere; gözlenen değişkenlerin ölçüm düzeylerinin en azından aralık ölçek olması durumunda, Pearson korelasyon katsayısının kullanılması önerilmektedir. Fakat sosyal ve davranışsal bilimlerde gözlenen değişkenlerin ölçüm düzeyinin genellikle ikili olması ya da az sayıda sıralı kategoriden meydana gelmesi; Pearson korelasyon katsayısının hesaplanabilmesi için gerekli varsayımların sağlanamadığını göstermektedir. Bu durumda;  normal dağıldığı varsayılan gözlenemeyen sürekli değişkenler tarafından meydana getirilen ikili değişkenler arasındaki doğrusal ilişkinin incelenmesi için dört düzeyli (tetrachoric) korelasyon katsayısının kullanılması önerilmektedir.

Faktör analizi yönteminin Mplus programı kullanılarak adım adım anlatıldığı “İkili Değişkenler için Faktör Analizi: Çalışma Yaşamı Kalitesi Üzerine Bir Uygulama” başlıklı doktora tezime, Yükseköğretim Kurulu’nun web sitesinde yer alan Tez Merkezi kısmından erişebilirsiniz.